Długie macki komunizmu
W wyniku rozwoju produkcji kauczuku oraz wydobycia rudy cyny Malaje stały się jednym z najbogatszych obszarów kolonialnych Imperium Brytyjskiego. W tym samym czasie, w 1930 roku powstała Komunistyczna Partia Malajów. W jej skład wchodziła głównie ludność etnicznie chińska, co było efektem intensywnej, niekontrolowanej do tegoż roku imigracji z Chin. Początkowo przedmiotem zainteresowania partii była przede wszystkim sytuacja w Chinach, jednak z czasem zaczęto rozważać także możliwość wywołania rewolucji na Malajach. Podjęto także współpracę z Komunistyczną Partią Tajlandii zwłaszcza na terenach miejskich. Partia została szybko zdelegalizowana, jednak w wyniku inwazji japońskiej w grudniu 1941 roku przekształciła się w ośrodek lokalnego ruchu oporu, przybierając nazwę Malajskiej Antyjapońskiej Armii Ludowej. Doszło do dalszego wzmocnienia elementu chińskiego w partii na skutek wyjątkowo okrutnego traktowania Chińczyków przez japońskiego okupanta.
Upadek Japonii w roku 1945 przyczynił się do wzrostu znaczenia owej "armii" wyposażonej w znaczne ilości brytyjskiej oraz japońskiej broni i sprzętu. Została rozwiązana w grudniu tego samego roku po powrocie administracji brytyjskiej, jednak elementy komunistyczne wraz ze swą ideologią nie zniknęły. Ich istnienia były świadome zarówno Rząd Jej Królewskiej Mości jak i lokalne władze malajskie. Pomimo tego nie podjęto na czas zdecydowanych działań.
Malaje (zwane wówczas Związkiem Malajskim) obejmowały w tamtym okresie obszar dzisiejszej Malezji Zachodniej, składając się poza dziewięcioma Stanami Malajskimi także z, autonomicznych do pewnego stopnia, obszarów na zachodnim wybrzeżu Półwyspu Malajskiego oraz należących do Korony terenów kolonialnych tj. Singapuru, Malakki oraz Pinang. Stanami Malajskimi rządzili sułtani jednak pod politycznym nadzorem Rządu JKM.
Pierwszego lutego 1948 roku powstała nowa Federacja Malajska. W tym samym czasie uaktywnił się ruch komunistyczny, którego zbrojne ramię nazywało się dla odmiany Antybrytyjską Armią Ludową. W kwietniu tego samego roku zainicjowała ona akty sabotażu, zastraszania oraz mordowania pracowników kopalń i plantacji kauczuku. W istocie była to próba przeprowadzenia rewolucji komunistycznej. W czerwcu bandyckie ataki skierowane zostały również przeciw Europejczykom, co w krótkim czasie doprowadziło do chaosu ekonomicznego. Pierwszą ofiarą był kierownik plantacji kauczuku "Elphill" niedaleko Sungai Siput niejaki A. Walker z Edynburga. Został zastrzelony przez dwójkę komunistów podczas śniadania z rodziną. Sytuacja szybko stała się poważna, co doprowadziło 16-go czerwca do ogłoszenia stanu wyjątkowego przez Sir Edwarda Genta - Wysokiego Komisarza na Malajach, w stanach Perak i Johor. W ten sposób rozpoczęła się, jak twierdzą niektórzy, najkrwawsza niewypowiedziana wojna Brytyjczyków, która miała trwać oficjalnie 12 lat - aż do 1960 roku.
W tym czasie na terenie Malajów rozlokowany był garnizon, w skład którego wchodziły: batalion Lekkiej Piechoty Królewskiej, sześć batalionów Gurków oraz dwa Pułki Malajskie. Ponadto na południu, w pobliżu Malakki stacjonował 26. Pułk Królewskiej Artylerii Polowej (zreorganizowany późnej i używany przez pewien czas w roli piechoty). Wszystkie siły zostały relokowane na obszarze Malajów z zadaniem wsparcia Policji Malajskiej nieprzygotowanej do stawienia czoła rebelii, bo taki charakter przybrała w istocie sytuacja w krótkim czasie. Wyżej wymienione siły uzyskały w sierpniu 1948 roku wsparcie dwóch pułków wchodzących w skład garnizonu w Singapurze tj. Pułku Górali Seaforth oraz Pułku Devonshire.
Już pod koniec września przybyły ze Zjednoczonego Królestwa posiłki w sile 4-go Pułku Huzarów Jej Królewskiej Mości oraz pułku samochodów opancerzonych ze sztabem w Ipoh, w Stanie Perak. Pozostałe siły zostały rozlokowane również w Cameron Highlands, Tapah, Kuala Kangsar, Kuala Lumpur, Seremban, Batu Arang, Kuala Kabu Bahrau oraz w Kuantan na wschodnim wybrzeżu.
Do tego czasu żaden z pułków nie przeszedł szkolenia na wypadek walk w dżungli, a armii brakowało podstawowych danych na temat sił nieprzyjaciół, których wkrótce zaczęto nazywać terrorystami, bandytami, a w końcu komunistycznymi terrorystami - "Communist Terrorist" (w skrócie CT's).
Zasadzka w Cameron Highlands
Bohaterami jednego z epizodów stali się żołnierze jednostek logistycznych RASC (Royal Army Service Corps) zorganizowanych w oparciu o zadania na czas pokoju i rozlokowanych we wszystkich okręgach wojskowych. Znaczna ich część powróciła do kraju jeszcze w 1947 roku. Zmusiło to dowództwo do angażowania w ramach sił RASC personelu cywilnego oraz wojskowego, wywodzącego się z różnych, lokalnych grup etnicznych i religijnych (Malajowie, Chińczycy, Hindusi). Efektem było daleko niewystarczające przeszkolenie tych wojsk oraz wzajemny brak zaufania i zrozumienia, potęgowany przez bariery językowe. Część ludności cywilnej sprzyjała ponadto komunistom.
Występował silny niedostatek pojazdów, a te pozostające w służbie lata świetności miały już dawno za sobą. Spowodowało to konieczność wynajmu pojazdów z sektora cywilnego dla wypełniania zadań nieoperacyjnych, co było trudne z uwagi na ubogi rynek motoryzacyjny. Z chwilą ogłoszenia stanu wyjątkowego RASC musiały sprostać wielu zadaniom takim jak: odnawianie zapasów jednostek piechoty zaangażowanych w walki w dżungli, wspieranie transportu pułków czy zaopatrywanie oddziałów Malajów i Gurków. Z czasem, kiedy tempo operacji przybierało na sile, a wojska zagłębiały się dalej w dżunglę sprawą niezwykle żywotną okazało się zorganizowanie sprawnego transportu lotniczego. Jego zapewnienie stało się głównym zadaniem operacyjnym RASC.
Żołnierze RASC wykonywali m.in. zadania w górzystym terenie Cameron Highlands, będącym obszarem położonym na wysokości ok. 4700 stóp nad poziomem morza. Główna osada o nazwie Tanah Rata była całkowicie otoczona przez dżunglę. Przed ogłoszeniem stanu wyjątkowego był to rozwijający się ośrodek wypoczynkowy dla plantatorów, górników cyny oraz przedstawicieli administracji kolonialnej, poszukujących wytchnienia od gorączek panujących na niżej położonych terenach. W pobliżu znajdowało się pole golfowe, typowy angielski pub oraz szkoła dla dzieci plantatorów i urzędników. W samej Tanah Rata zlokalizowany był również brytyjski szpital wojskowy. Klimat zbliżony jest tam do średnich warunków atmosferycznych, panujących podczas angielskiego lata, nie licząc ulewnych opadów podczas pory deszczowej.
Początkowy odcinek drogi z Tanah Ratah do odległej o 39 mil Tapah nazwano "Czerwoną drogą" i opatrzono znakami informującymi, iż nie powinny jej przemierzać żadne pojazdy bez eskorty wojskowej. Wielu kierowców cywilnych ciężarówek oraz autobusów ignorowało ostrzeżenia, wpadając w pułapki. Pasażerów rabowano i mordowano, a pojazdy palono. Komunistyczni terroryści znikali zanim nadciągnęła pomoc, której pozostawało jedynie oczyszczenie drogi i transport ciał. Codziennie drogę do Tapah przemierzał tam i z powrotem konwój wojskowy. W owym czasie w Cameron Highlands poza RASC stacjonowała Husaria Jej Królewskiej Mości, oddziały Coldstream Guards oraz Królewski Korpus Medyczny, zabezpieczający działalność szpitala wojskowego.
Grupa ciężarówek z Cameron Highlands była w nieustannej gotowości. Na wyposażeniu znajdowało się również 12 jeepów. Służyły one do transportu żołnierzy wchodzących w skład patrolu. Patrol spieszał się na skraju dżungli, a kierowcy wracali bez eskorty do bazy, gdzie czekali na sygnał radiowy do ponownego podjęcia grupy. Pięć ciężarówek przerobiono na autobusy dla brygad remontowych. Autobusy natomiast używane były do transportu chorych (najczęściej na choroby tropikalne) do szpitala wojskowego. Chorzy wymagający noszy dowożeni byli ambulansem. Pochodzili oni ze wszystkich, pozostających w służbie na terenie Malajów i Singapuru oddziałów i zabierani byli ze stacji kolejowej w Tapah. Korzystając z okazji dołączały do konwojów także pojazdy cywilne.
Drugiego marca 1950 żołnierze RASC otrzymali zadanie sprowadzenia na drogę ciężarówki, która wypadła z trasy i ugrzęzła głęboko w dżungli. Specjalna grupa wyruszyła po południu w kolumnie uformowanej z trzech pojazdów - jeepa, 3-tonowego Forda Recovery oraz ciężarówki. Grupa nigdy nie dotarła na miejsce. Jej misja zakończyła się niebawem po minięciu Brinchang, na ostrym zakręcie, gdzie droga pnie się pod górę. W chwili, kiedy zamykająca kolumnę ciężarówka minęła zakręt zasadzeni w dżungli komuniści otworzyli ogień, zabijając na miejscu porucznika Richardsa oraz sierżanta Rittera. Chwilę później zginęli kapral Hoggatt oraz niejaki Gates - cywil pracujący dla Malajskiego Towarzystwa Elektrycznego, do którego należała czekająca na odholowanie ciężarówka. Zabity został także kierowca Jones, a kapral Hand zmarł pięć dni później wskutek odniesionych ran. Wielu członków grupy zostało ciężko rannych. Dwóch żołnierzy zdołało wezwać pomoc, lecz zanim dotarła na miejsce było już za późno. Następnego dnia polegli żołnierze pochowani zostali na cmentarzu w Batu Gajah, niedaleko Ipoh.
Ci, którzy przeżyli, wspominali iż "...wydawało się, że kilkuset bandytów wyszło z dżungli". Komuniści rzadko organizowali zasadzki drogowe, chyba, że posiadali znaczną przewagę liczebną. Zwykli przez kilka dni obserwować drogę, korzystając z ukrycia wśród tropikalnej roślinności, wdzierającej się na pobocze. Wybierali wąskie odcinki drogi ograniczone po przeciwnej stronie przepaścią, na których kierowcy zmuszeni byli redukować biegi, zamieniając się tym samym w dogodny cel.
"Gdybyśmy kiedykolwiek zapomnieli"
Wielu uczestników wydarzeń lat 1948-60 nie powróciło do domów. Spoczywają na cmentarzach w Kuala Lumpur, Batu Gajah, Taiping oraz Pinang. Podczas stanu wyjątkowego na Malajach odebrano raporty o ponad 900 starciach zbrojnych z komunistami, w których udział wzięło ok. 100 000 żołnierzy i policjantów z ponad 60 jednostek. Większość stanowili młodzi ludzie (18-22 lat), co było efektem wprowadzenia w 1947 roku obowiązkowej służby wojskowej dla poddanych brytyjskich. Podczas walk śmierć poniosło 6707 komunistów, a 4000 zostało wziętych do niewoli. Straty po przeciwnej stronie szacowane są na 5313 poległych i uznanych za zaginionych.
Pierwszego czerwca 1994 roku w Nottingham powstało Narodowe Stowarzyszenie Weteranów Walk na Malajach i Borneo jako efekt spotkania w Malezji byłych żołnierzy. Stowarzyszenie sformowane zostało przy okazji starań o ustanowienie odznaczenia dla walczących podczas stanu wyjątkowego na Malajach, konfrontacji z Indonezją oraz japońskiej okupacji Malajów i Singapuru - wydarzeń nazywanych "brytyjskimi małymi wojnami". Do stowarzyszenia należy ok. 4000 członków. Posiada ono siedziby w Zjednoczonym Królestwie, Australii, Kanadzie, Nowej Zelandii, Południowej Afryce, Fidżi, Singapurze oraz Stanach Zjednoczonych.
Polski ślad
Co roku w Malezji, na miejscach spoczynku towarzyszy walki oddają im honor pozostali przy życiu, zjeżdżając się w tym celu z odległych stron świata. Przewodniczącym komisji zajmującej się opieką grobów na "God's Little Acre" w Batu Gajah był do niedawna ś.p. Dato' Jan Franciszek Bishorek - weteran Armii Brytyjskiej, w której służył w stopniu sierżanta podczas Drugiej Wojny Światowej oraz stanu wyjątkowego na Malajach. Do cywila przeszedł w 1952 roku by zostać plantatorem. Urodzony w Anglii z polskich rodziców osiedlił się po wielu życiowych perypetiach w Malezji, gdzie w uznaniu wybitnych zasług dla tego kraju otrzymał tytuł szlachecki "Dato'". Zaś za zasługi dla Zjednoczonego Królestwa został odznaczony Orderem Imperium Brytyjskiego. Pomimo, iż nie władał językiem polskim nigdy nie zapomniał o polskich korzeniach. W ciągu ostatnich pięciu lat swego życia pełnił funkcje Konsula Honorowego RP na Północną Malezję, pomagając w ramach możliwości zwracającym się do niego rodakom. W Klubie Królewskim w Ipoh, którego był prezesem, zobaczyć można przywiezione przez niego z Polski kryształy oraz wizerunki polskiego orła. Ś.p. Jan Bishorek był także Przewodniczącym Stowarzyszenia Plantatorów w Ipoh oraz Sekretarzem Międzynarodowej Izby Handlowej w Stanie Perak. W swą ostatnia drogę wyruszył w Wigilię Bożego Narodzenia 2003 roku.
Pojedyncze starcia z komunistami miały miejsce jeszcze po odwołaniu stanu wyjątkowego, a formalny układ pokojowy pomiędzy Komunistyczną Partią Malajów a rządem w Kuala Lumpur podpisany został dopiero w 1989 roku. Uważa się obecnie, że opisane wydarzenia miały pozytywny wpływ na przyspieszenie proklamowania niepodległej Federacji Malajskiej w 1957 roku (także poprzez wymuszoną sytuacją centralizację władzy), która weszła w skład Wspólnoty Brytyjskiej i w tymże roku została przyjęta do ONZ. Obecnie w Królestwie Malezji nie działają legalnie partie komunistyczne.
Dziękuję pani mgr Agnieszce Kowalczuk za korektę tekstu oraz panu Jerzemu Tullisowi za pomoc w pozyskaniu materiałów.
